Vrijheid is geen recht, maar een prestatie

We praten veel over vrijheid. Vrijheid van meningsuiting. Vrijheid om te ondernemen. Vrijheid om je eigen keuzes te maken. En terecht, want vrijheid is een van de hoogste waarden van onze samenleving.

Maar ergens in de afgelopen decennia is iets verschoven. Vrijheid is een vanzelfsprekendheid geworden. Iets wat je krijgt bij geboorte, als een paspoort of een burgerservicenummer. Een recht dat je toekomt, simpelweg omdat je bestaat.

Dat klinkt mooi. Maar het vertelt niet het hele verhaal.

Want vrijheid is geen gegeven. Het is een resultaat.

Wat vrijheid werkelijk vraagt

Vraag het een ondernemer. Iedereen denkt dat ondernemerschap je vrijheid geeft, en dat kan ook. Wat men echter vaak onderschat is de mate van discipline en kundigheid nodig is om deze vrijheid te bereiken. Pas wanneer je helder hebt wat je doet, waarom je dat doet en hoe je dat doet kan je de juiste keuzes maken. Die keuzes maak je door de regels die je jezelf oplegt. Gek genoeg zorgen de regels voor de vrijheid.

Diezelfde logica geldt overal:

• Financiële vrijheid bereik je door verstandig om te gaan met geld, door keuzes te maken die op lange termijn uitbetalen, door discipline te ontwikkelen.

• Mentale vrijheid ontwikkel je door te leren omgaan met tegenslagen, door jezelf niet te laten leiden door je eerste emotie, door veerkracht op te bouwen.

• Sociale vrijheid creëer je door iemand te zijn op wie anderen kunnen rekenen, door bij te dragen aan wat je om je heen ziet.

Vrijheid ontstaat niet doordat beperkingen verdwijnen. Het ontstaat doordat je in staat bent jezelf te besturen.

Een verschuiving die we allemaal voelen

We hebben de afgelopen decennia gedacht dat vrijheid ontstaat door beperkingen weg te nemen en keuzemogelijkheden te maximaliseren. Die intentie was goed. Maar het heeft ook onbedoelde effecten gehad.

In het onderwijs hebben we kinderen willen beschermen tegen faalangst. Maar daarmee hebben we ze ook minder geleerd over doorzetten, over omgaan met teleurstelling, over opkrabbelen na een mislukking. We wilden ze vrijer maken. Maar zonder die vaardigheden zijn ze kwetsbaarder geworden.

Op de arbeidsmarkt zien we hoeveel keuzevrijheid er is ontstaan. Dat is prachtig. Maar het maakt het ook lastiger om te kiezen. Om te beginnen. Om vast te houden aan een richting wanneer het even tegenzit. Meer mogelijkheden betekenen niet automatisch meer vrijheid, niet als je niet leert hoe je beslist.

In de zorg hebben we terecht ingezet op toegankelijkheid en solidariteit. Maar we zijn ook bescheidener geworden in wat we van mensen verwachten. Niet uit onverschilligheid, maar uit zorgzaamheid. Toch missen we iets: de vraag wat iemand zelf kan bijdragen aan herstel, aan gezondheid, aan vooruitgang.

Dit zijn geen verwijten. Het zijn observaties. Want wat deze voorbeelden gemeen hebben, is dit: meer vrijheid zonder de vaardigheden om die te dragen, leidt niet tot ontplooiing. Het leidt tot besluiteloosheid en afhankelijkheid.

Wat we kunnen terugbrengen

Echte vrijheid vraagt iets van ons. Het vraagt voorbereiding. Het vraagt karakter. Het vraagt dat we mensen toerusten, niet alleen ontzorgen.

Dat betekent concrete dingen:

In het onderwijs: Laten we kinderen niet alleen vertellen dat ze alles kunnen worden. Laten we ze leren hoe. Door discipline, door doorzetten, door falen en weer opstaan. Door ze te vormen tot mensen die verantwoordelijkheid aankunnen.

Op de arbeidsmarkt: Laten we waarderen dat vakmanschap tijd kost. Dat je niet begint op de plek waar je wilt eindigen. Dat je vrijheid om te kiezen pas echt betekenis krijgt als je ook de moed hebt om te kiezen, en vast te houden aan die keuze wanneer het moeilijk wordt.

In de zorg en het sociale domein: Laten we solidariteit koppelen aan wederkerigheid. Hulp bieden aan wie het nodig heeft, absoluut. Maar ook verwachten dat wie kan bijdragen, dat ook doet. Niet als straf, maar als erkenning van waardigheid. Want niets ontneemt iemand meer zijn waardigheid dan het idee dat er niets van hem verwacht wordt.

Een hoopvolle richting

Dit is geen pleidooi voor een hardere samenleving. Het is een pleidooi voor een eerlijkere.

Een samenleving waarin we elkaar helpen én uitdagen. Waarin we mensen niet in de watten leggen, maar toerusten. Waarin steun vanzelfsprekend is, maar verwachtingen ook. Waarin vrijheid niet wordt uitgedeeld, maar verdiend, en daardoor des te waardevoller is.

Want als vrijheid een prestatie is, dan betekent dat ook: iedereen kan het bereiken. Het is geen privilege voor de gelukkigen. Het is een keuze voor iedereen die bereid is de prijs te betalen.

Dat is geen oud verhaal. Dat is een noodzakelijk verhaal. En het is optimistisch. Want het zegt: jij bent tot meer in staat dan je denkt. De samenleving mag meer van je verwachten. En als we dat durven uit te spreken, worden we allemaal vrijer.

Vrijheid is geen recht. Het is een prestatie. En dat maakt het des te waardevoller.